Het is moeilijk een straatbeeld voor te stellen zonder reclame. Al kan het soms ook te veel worden. Zo kwam er veel protest tegen het plaatsen van de verlichte reclameborden, de zogeheten MUPI’s, in Den Haag. Tijd om het te hebben over hun illustere voorgangers: de transformatorzuilen, kortweg: trafozuilen.
Wildgroei in reclame
Al in 1854 bedacht de Duitser Ernst Litfaß dat met speciale reclamezuilen het wildplakken van reclame tegengegaan kon worden. In het Duitse woordenboek vind je dan ook het woord Litfaßsäule als vertaling van aanplakzuil. Met de uitbreiding van het elektriciteitsnet kregen de zuilen een tweede functie. Het Duitse bedrijf “der Berliner Elektrizitätswerke AG” bouwde in 1884 zijn transformatorhuisjes in de vorm van een zuil. Het bedrijf verhuurde de buitenkant van de zuil en had zo extra inkomsten.
Trafozuil
Een transformatorzuil is een van de schakels tussen de elektriciteitscentrale en de gebruiker. Het is een schakelkast met een kleine transformator die er voor zorgt dat de hoge spanning vanuit de elektriciteitscentrale wordt omgezet in een lage spanning die geschikt is voor huiselijk gebruik.
De Nederlandse producent van transformatorzuilen was De N.V. Hengelosche Electrische en Mechanische Apparaten Fabriek, kortweg de Heemaf. De transformatoren werden meestal geleverd door Siemens of Smit Transformatoren.
In Den Haag werden de eerste transformatorzuilen – 53 stuks – in 1906 geplaatst, het jaar waarin de gemeente zelf begon met de levering van elektriciteit. Het aantal zuilen breidde zich daarna gestaag uit. In 1909 waren er 65, in 1919 110, in 1925 151, in 1934 222 en in 1944 228.
Door hun uiterlijk werden de transformatorzuilen ook “peperbus” genoemd.
Twee types
De zuilen van plaatstaal werden in twee verschillende hoogtes gemaakt.
Het meest voorkomende was een model van 5,6 meter hoog met een diameter van 1,60. In de zuil zitten drie deurtjes boven elkaar waardoor de onderhoudswerkers bij de transformatoren konden komen. De zuil wordt bekroond door een zogenaamde gravenkroon voorzien van fleurons met parels.
Later kwam ook het kleine, lage model: 4,25 meter hoog met een diameter van 1,40. En met een goedkoper puntdeksel.
Tweede Wereldoorlog
Behalve voor reclame konden de zuilen ook gebruikt worden voor officiële aankondigingen. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in september 1939 kondigde de regering de mobilisatie van de troepen. De kennisgeving hiervan werd ook aangeplakt op de transformatorhuisjes van het Gemeentelijk Energiebedrijf.
Later in de oorlog werd op bevel van de Duitse bezetter de antitankgracht aangelegd, waarvoor een hele strook bebouwing werd afgebroken. De trafozuil staat voorlopig nog fier overeind.
Hoogspanning van 3kV naar 10kV
De transformatoren in de zuilen waren gebouwd voor het omzetten van een hoogspanning van 3kV. Echter, vanaf 1956 werd de distributiespanning in Nederland omgebouwd van 3kV naar 10 kV. Omdat de transformatoren te groot werden voor de zuilen, werden voor de transformatoren grotere transformatiehuisjes gebouwd. En daarmee verdwenen de zuilen bijna geheel uit het Nederlandse straatbeeld. De enige functie van de transformatorzuil is nu nog als reclamezuil voor aanplakbiljetten.
Er zijn in Den Haag helaas nog maar vijf goed bewaard gebleven zuilen van het hoge model over, die gelukkig wel gemeentelijke monumenten zijn. Je vind ze op het Lange Voorhout, in het Emmapark, de Vondelstraat, het Tournooiveld en het Korte Voorhout/hoek Schouwburgstraat.
De lage trafozuil kun je nog zien in de Loosduinse Hoofdstraat. Ook deze zuil is een gemeentelijk monument.
Transformatorhuisjes
Ook op de huidige transformatorhuisjes kun je reclame zien en in de Haagse wijk Segbroek zijn ze omgetoverd tot prachtige kunstwerken. Als je ze allemaal wilt bekijken, kun je je route samenstellen met behulp van deze kaart
MUPI’s
In januari 2019 doken in Den Haag de eerste reclamezuilen op met verlichting en vaak ook bewegende reclameposters. Zo’n reclamezuil heet een MUPI, wat staat voor Mobilier Urbain Pour l’Information. Door hun afmetingen en de plekken waarop ze staan, wekten ze protest op bij bewoners. Maar de gemeente heeft langjarig contract gesloten met het Franse bedrijf JCDecaux en daar is veel geld mee gemoeid.
De plaatsing van tenminste 1 MUPI had ook gevolgen voor de goede, oude trafozuil. De gemeente vond dat op het Tournooiveld slechts plaats was voor 1 reclamezuil. Dan zou ik zeggen: ‘zet daar dan geen MUPI neer’. Maar dat is te simpel. Dus kort nadat de MUPI was verschenen, haalde de gemeente de trafozuil weg. Veel protest, ook van ondergetekende en met resultaat. De trafozuil is teruggezet en staat nu gezellig naast de MUPI. Oud en nieuw verenigd.
Ik laat je de trafozuilen en ander straatmeubilair zien tijdens mijn stadswandelingen.
6 reacties op “Trafozuilen”
Interessant verhaal. De zuil op de foto van het Koningsplein herinner ik mij nog goed. Ik woonde vroeger op de Suezkade en al als baby (nu 91 jr) en nog vele jaren daarna wandelden mijn ouders veel met mij op het Koningsplein. Overigens vind ik het Koningsplein vergeleken met de situatie in mijn jeugd er niet op vooruit gegaan.
Leuk zo’n ‘ooggetuige’
Ik weet nog uit mijn jeugd dat er een stond in de van Ostadehofjes in De Schilderswijk! Nu weg dus?
Ik ben niet zelf gaan kijken, maar voor zover ik weet is de trafozuil daar inderdaad weg.
Volgens mij staat in de Lulofsstraat ook nog een trafozuil. Ik weet alleen niet of dat ook een gemeentelijk monument is.
Als er een trafozuil in de Lulofstraat staat, is dat inderdaad geen gemeentelijk monument. Want op de lijst van monumenten staat ie niet.